Świętorzecki Bolesław Telesfor (1831—1888), ziemianin, uczestnik powstania styczniowego, działacz emigracyjny.
Ur. 17 I w rodzinnym majątku Bohuszewicze (pow. ihumeński) w gub. mińskiej. Ojcem Ś-ego był Czesław Antoni (1803—1864), deputat szlachty pow. mińskiego; wg rodzinnej tradycji uczestniczył w powstaniu listopadowym, podczas którego w r. 1831 został ranny w bitwie pod Bienicą (pow. oszmiański). Był on właścicielem dominium Bohuszewicze (obejmującego wsie, folwarki i przysiółki: Podwołoszka, Budkowo, Swoboda Górecka, Lada I, Lada II, Tadulicze, Kaluha Wielkie, Kaluha Małe, Główna Lada, Uście, Hanuta i Stary Zadobrycz) oraz bohuszewickiej rezydencji pałacowej otoczonej parkiem z wzniesioną w l. 1850—5 neogotycką kaplicą grobową (obecnie kościół p. wezw. Bożego Ciała), a także majątku Trzaskowszczyzna (pow. miński). Usunięty przez władze z Bohuszewicz ok. r. 1850 za okrutne traktowanie poddanych, przeniósł się do Trzaskowszczyzny. Za sprzyjanie powstaniu styczniowemu i udział w nim syna Bolesława został 19 VI (7 VI st.st.) 1863 aresztowany i w styczniu 1864 wywieziony do Czembaru (gub. penzeńska), gdzie wkrótce zmarł. Matką Ś-ego była Anna ze Świętorzeckich (ok. 1804 — ok. 1891), wnuczka Jakuba Kubickiego (zob.), córka Aleksego i Heleny z Kubickich, dziedziczka Wilkowa (pow. grójecki), w r. 1863 aresztowana z mężem i w r.n. zesłana z nim do Czembaru; po powrocie z zesłania w r. 1867 zamieszkała w Warszawie, a następnie w Wenecji, gdzie po r. 1877 była właścicielką dwóch rezydencji i gdzie zmarła. Ś. miał młodsze rodzeństwo: brata Gustawa Andrzeja (1833—1847) oraz zmarłych w dzieciństwie: Aleksego (1833—1836), Juliusza Maurycego (ur. 1838) i Zofię Izabellę (ur. 1841).
Ś. pobierał nauki w domu pod kierunkiem prywatnych nauczycieli, m.in. powieściopisarza Edwarda Wojciecha Bogusławskiego. Następnie uczył się w Inst. Szlacheckim w Wilnie (wg niektórych źródeł w gimnazjum w Mińsku). Po zdaniu matury jesienią 1848 prawdopodobnie podjął studia na Wydz. Kameralistyki (administracji) uniw. w Petersburgu. Uczestniczył m.in. z Tadeuszem Bobrowskim, Aleksandrem Oskierką i Włodzimierzem Spasowiczem w spotkaniach młodzieży akademickiej w domu prof. Ignacego Iwanowskiego. Studiów nie ukończył i wrócił do Bohuszewicz, które w r. 1858 otrzymał na własność. Pracował jako pisarz w mińskiej deputacji szlacheckiej. Opowiadał się za uwłaszczeniem włościan i jako delegat pow. mińskiego (lub ihumeńskiego) wszedł w skład komisji powołanej w tym celu 30 VIII t.r. w Mińsku. Pod koniec l. pięćdziesiątych został wybrany na marszałka szlachty powiatów mińskiego i ihumeńskiego, ale władze unieważniły ten wybór. Zapewne w r. 1858 lub na początku r. 1859 poślubił w Mińsku Laurę z Zawadzkich, z którą latem t.r. wyjechał do Włoch, zwiedzając po drodze Warszawę i Kraków. Od r. 1860 był objęty tajnym dozorem policji.
Na początku l. sześćdziesiątych Ś., należący do zwolenników «białych», tworzył z ramienia Organizacji Narodowej tajne struktury na Litwie i Białorusi i został mianowany komisarzem woj. mińskiego. Wiosną 1862 wyjechał z potrzebującą kuracji żoną i dwuletnią córką Zofią do Francji w okolice Nicei, po czym sam udał się do Paryża, gdzie w imieniu Komitetu Prowincjonalnego Lit. spotkał się z Bronisławem Zaleskim. Na początku kwietnia 1863 wrócił do kraju i został naczelnikiem wojskowym woj. mińskiego. W Bohuszewiczach zebrał 29 IV (17 IV st.st.) t.r. ok. 30 uzbrojonych ochotników, z którymi udał się do miejscowego zarządu gminnego i ogłosił manifest Rządu Narodowego. Stąd wyruszył do Lady, gdzie przekazał dowództwo swemu zastępcy Stanisławowi Laskowskiemu; pozostał jednak w partii i wziął udział w potyczkach z wojskami rosyjskimi 10 V pod Ladą i 21 V pod Marcjanówką (Jurewiczami). Dn. 23 V powstańcy z jego partii, zapewne na rozkaz Laskowskiego, powiesili w Bohuszewiczach sprzyjającego Rosjanom duchownego prawosławnego Daniłę Konopasewicza. W odwecie wojsko rosyjskie spaliło rezydencję Ś-ego, jego majątek skonfiskowano i rozsprzedano, a rodzice zostali aresztowani i zesłani. Ś. ścigany listem gończym (za jego ujęcie wyznaczono nagrodę 10 tys. rbs.) ukrywał się w lasach, a następnie, dzięki pomocy katolickiego bp. mińskiego Adama Wojtkiewicza, w Mińsku. Po uzyskaniu fałszywego paszportu na nazwisko mieszczanina wileńskiego Adama Wojciechowskiego przedostał się przez Moskwę, Petersburg i Finlandię do Szwecji; stamtąd przybył do Francji i udał się do chorującej żony i córki w Hyères.
Po śmierci żony 24 V 1864 wyjechał Ś. do Paryża. Był jednym z założycieli zawiązanego 8 VIII t.r. Tow. Wzajemnej Pomocy i wszedł w skład jego Rady Przewodniczącej oraz pełnił w nim obowiązki kasjera. Wybrany 18 IV 1865, obok m.in. Walerego Wróblewskiego, do pięcioosobowej komisji Delegacji Lit. dla rozporządzania funduszem lit. (tzw. Sumy Lit.), wystąpił z niej pod koniec czerwca 1866. Przewodniczył także Komisji Certyfikatów, wydającej zaświadczenia o udziale w powstaniu emigrantom starającym się o zasiłek rządu francuskiego. W lipcu t.r. kandydował do Komitetu Reprezentacyjnego Wychodźstwa Polskiego (Zjednoczenia Emigracji Polskiej). Po ustąpieniu Różyckiego, wszedł 24 VII w jego skład i 4 VIII objął funkcję przewodniczącego Komisji Świadectw (powstałej w miejsce Komisji Certyfikatów); funkcję tę pełnił do likwidacji Komisji 19 X 1867. Gdy w październiku t.r. rozwiązano Tow. Wzajemnej Pomocy, utworzył 7 X Komitet Pomocy Kształcącym się Wojskowo, w celu zbierania funduszy dla Polaków uczących się we francuskich szkołach wojskowych. W listopadzie wystąpił ze Zjednoczenia Emigracji Polskiej i z ks. Kazimierzem Żulińskim wszedł do umiarkowanej, głoszącej program odnowy moralnej Organizacji Ogółu. Został członkiem organu kierowniczego tego ugrupowania, powstałej w styczniu 1869 Delegacji Ogółu Wychodźstwa; zapewne jednak nie wszedł w jej skład. Z ks. Żulińskim założył w Zurychu ukazujące się od 1 IV 1868 do 10 XI 1869 pismo „Polska”.
Jesienią 1867 podjął Ś. studia w École Spéciale Militaire de Saint-Cyr; ukończył je w r. 1869. T.r. rozwiązano Organizację Ogółu, a Ś. zaciągnął się do armii francuskiej. W czasie wojny francusko-pruskiej otrzymał 3 IX 1870 stopień podporucznika. Walczył t.r. w 5. baonie piechoty 1. Regimentu Cudzoziemskiego (Legii Cudzoziemskiej), został ranny w walkach o Orlean (10—11 X); odznaczył się w drugiej bitwie o to miasto (2—4 XII) i został awansowany na porucznika (czasu wojny). Był od 19 XII 1870 do 29 III 1871 dowódcą 8. komp. 1. baonu piechoty 1. Regimentu Cudzoziemskiego. Prawdopodobnie w związku z odmową udziału w walce z siłami Komuny Paryskiej przeniesiono go w czerwcu 1871 do Algieru, gdzie służył w miejscowościach Geryville, Mascara, Saïda i Tiaret; 11 XII t.r. został dowódcą 7. komp. 4. baonu 1. Regimentu Cudzoziemskiego i był nim do 1 VIII 1872. W okresie 23 III — 16 IX t.r. pełnił również obowiązki kwatermistrza tego baonu. Dn. 3 III 1873 został zweryfikowany w stopniu porucznika. W r. 1876 podał się do dymisji i wyjechał z Algieru do Wenecji, gdzie dołączył do matki i córki. Podczas wojny rosyjsko-tureckiej (1877—8) odrzucił propozycję Agatona Gillera objęcia dowództwa nad tworzącym się w Stambule wojskiem polskim, a także odmówił udziału w powstałym w styczniu 1878 w Wiedniu Rządzie Narodowym Skonfederowanych Ziem Polskich Aleksandra Guttrego. T.r. wszedł w Galicji z Edmundem Łozińskim w skład sądu honorowego, który miał rozstrzygnąć konflikt między członkami Rządu Narodowego utworzonego w lipcu 1877. Prowadził korespondencje z Teofilem Lenartowiczem, Władysławem Platerem oraz Gillerem. Należał do darczyńców na rzecz odbudowy Pałacu Legii Honorowej w Paryżu. Zmarł śmiercią samobójczą 10 III 1888 w Wenecji. Jego imię widnieje na tablicy ku czci powstańców styczniowych, umieszczonej przy pomniku Szymona Wizunasa na cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie.
W małżeństwie z Laurą z Zawadzkich, córką Kazimierza, właścicielką dóbr Błuże (pow. ihumeński) i Czerkasy (pow. miński), założycielką szkółki dla wiejskich dzieci w Bohuszewiczach, Ś. miał córkę Zofię (1859 — po 1889), dziedziczkę matczynych majątków, które po śmierci ojca sprzedała swemu dawnemu prawnemu opiekunowi Julianowi Bułhakowi; z części uzyskanej kwoty spłaciła długi ojca z powstania. Poślubiła ona 15 VIII 1881 w Wenecji (w kościele Santa Maria della Salute) Konstantego Prozora (zm. 1885), syna Mieczysława i Zofii z Oskierków, właściciela dóbr Ostrohlady (pow. rzeczycki); pozostawiła pamiętnik. Drugą żoną Ś-ego była Maria (zob. Bogusławska Maria), córka Edwarda Wojciecha (zob.), siostra Edwarda Romualda (zob.) Bogusławskich; miał z nią córkę Emmę (1887—1971), zamężną za Adamem Kuryłłą (1893—1970), skrzypkiem, muzykologiem i kompozytorem.
Fot. Ś-ego i żony Laury w Lietuvos valstybės istorijos archyvas w Wil. (F. 439 ap. 1 vol. 126, 148, 166); Marmurowe popiersie matki Ś-ego przez Konstantego Jelskiego w Muz. Narod. w W.; — Encyklapedyja istorii Belarusi, Minsk 2001 VI; Matvejčyk D., Udzel’niki paustannja 1863—1864 goda. Bijagrafičny slounik, Minsk 2016; Nicieja, Łyczaków; PSB (Laskowski Stanisław, Stateczny Franciszek); Słown. geogr. (Bohuszewicze); — Boucher A., Combat d’Orléans, 11 octobre 1870, Orléans 1871 s. 47; tenże, Récits de l’invasion: journal d’un bourgeois d’Orléans pendant l’occupation prussienne, Orléans 1871 s. 191; Borejsza J., Emigracja polska po powstaniu styczniowym, W. 1966; tenże, Patriota bez paszportu, W. 1982; Chołodecki, Księga pamiątkowa, s. 48; Čaropka V., Geroi paustannja 1863 goda, Minsk 2014 s. 250, 252, 257; Fajnhauz D., 1863. Litwa i Białoruś, W. 1999; Gorbačeva V., Paustancy 1863 goda na fotazadymkach, „Arche” 2010 nr 12; Lewak A., Rząd Narodowy 1877 r., W. 1935 s. 8; Livre d’Or contenant La liste générale des personnes qui ont souscrit pour la reconstruction du palais de la Legion d’Honneur, Paris 1874 s. 856; Łaniec S., Litwa i Białoruś w dobie konspiracji i powstania zbrojnego (1861—1864), Olsztyn 2002; Martinien A., État nominatif, par affaires et par corps, des officiers tués ou blessés dans la deuxième partie de la campagne (du 15 septembre 1870 au 12 février 1871), Paris 1906 s. 72; Mickiewicz W., Emigracja polska 1860—1890, Kr. 1908 s. 50, 131, 133; Ogrodziński W., O. Euzebiusz Franc[iszek] Stateczny. Przedstawiciel Młodej Polski w prozie górnośląskiej, „Roczniki Tow. Przyjaciół Nauk na Śląsku” T. 6: 1938 s. 22 (dot. matki Ś-ego); Paustannie 1863—1864 gadou u Vitebskau, Magileuskau i Minskau gubernijach, Minsk 2014; Rawita-Gawroński F., Konfederacja Narodu Polskiego w r. 1876, P.—W. 1919 s. 134, 170—1, 246; Ščeglov G., Mučeniki i mučiteli. Stradanija pravoslavnogo duchovenstva vo vremija pol’s’kogo vosstanija 1863—1864 godov, „Belaruskaja dumka” 2013 nr 5 s. 72—4; tenże, God 1863. Zabytyje stranicy, Minsk 2007; Szpotański S., Ludzie styczniowi. Świętorzecki, „Kur. Warsz.” R. 113: 1933 nr 274 (wyd. wieczorne); Wojtasik J., Idea walki zbrojnej o niepodległość Polski 1864—1907, W. 1987; Vosstanije 1863 goda v Litve i Belorusii, Moskva 1963; Zesłańcy postyczniowi w Imperium Rosyjskim, Red. E. Niebelski, L.—W. 2008; Zieliński, Bitwy i potyczki; — Baliński I., Wspomnienia o Warszawie, W. 1987; Bobrowski T., Pamiętniki mojego życia, Oprac. S. Kieniewicz, W. 1979 I; Bronisława Zaleskiego i Kajetana Cieszkowskiego nieznane relacje o powstaniu styczniowym, Oprac. W. Caban, R. Matura, Kielce 1997; Dybowski B., Pamiętnik dra […] od roku 1862 zacząwszy do roku 1878, Lw. 1930; Gieysztor J., Pamiętniki z lat 1857—1865, Wil. 1913 (fot.); Giller A., Polska w walce. Zbiór wspomnień i pamiętników z dziejów naszego wyjarzmienia, Kr. 1875 s. 205, 216, 222, 228, 244; Iwaszkiewicz J., Mińsk, Mińsk (ok. 1919) s. 19, 21—2; tenże, Wykaz dóbr ziemskich skonfiskowanych przez rządy zaborcze w latach 1773—1867, W. 1929 s. 48—9; Konopasevič A., Vospominanija o žyzni i mučeničeskoj končine v 1863 godu […] Daniila Stefanoviča Konopaseviča, „Minskije eparchialnyje vedomosti” 1909 nr 1 s. 7—26; Korespondencja Józefa Bohdana Zaleskiego, Wyd. D. Zaleski, Lw. 1902—4 III—IV; Kowalewska Z., Obrazki mińskie, Wil. 1912 s. 27, 32, 75—6, 82—3, 105, 110, 120—1 (fot.); taż, Ze wspomnień wygnańca [Apolinarego Świętorzeckiego], Wil. 1912 s. 8—9, 15, 34, 36—7, 39, 43—4, 53, 62 (fot.); [Krupski S.] Kr, Jeszcze o Świętorzeckim, „Gaz. Narod.” R. 8: 1869 nr 136—7; tenże, Odpowiedź autora „Luźnych kart” panu Al. Wernickiemu, tamże nr 40; Lasocki W., Wspomnienia z mojego życia, Kr. 1934 II 47 (dot. rodziców); Mickiewicz W., Pamiętniki. T. 3: 1870—1925, W. 1933; Mineyko Z., Z tajgi pod Akropol, wspomnienia z lat 1848—1866, Oprac. E. Kozłowski, K. Olszański, W. 1971; Osiecimski S., Powstańcy w borach litewskich, „Gaz. Lwow.” R. 111: 1921 nr 77—78; Pantelejew L., Wspomnienia, W. 1964; Poniatowska D., Listy do Bohdana i Józefa Zaleskich, Kr. 1900 s. 101—3; Powstanie na Litwie 1863—4; Prasa tajna, cz. 1—2; Ruch rewol. na Litwie 1861—2; Russko-pol’s’kije revolucjonnyje svjazi 60-ch godov, Red. V. A. Djakov, Moskva 1962; Wernick i A., Z powodu „Luźnych kart”, „Gaz. Narod.” R. 8: 1869 nr 33; Zarys powstania styczniowego; Zbiór zeznań; Zeznania śledcze o powstaniu styczniowym; — „Annuaire de la Saint-Cyrienne” (Paris) R. 16: 1903 s. 135; „Dzien. Pozn.” R. 23: 1881 nr 195 (dot. córki, Zofii); „Głos Wolny” 1863 nr 21—22, 31, 1865 nr 60, 88, 1866 nr 95, 109—119, 121, 123, 126, 1867 nr 135—136, 139, 154, 158—160, 1868 nr 163, 183, 192; „Niepodległość” 1866 nr 2, 5, 7, 11, 14, 1867 nr 23, 39, 42, 46, 1868 nr 53, 77; „Roczn. Tow. Hist.-Liter. w Paryżu za r. 1867” 1868 s. 342; toż za r. 1868, 1869 s. 342; „Słowianin” R. 2: 1869 nr 4; — AGAD: Zarząd Gen.-Policmajstra w Król. Pol., sygn. 54/1; Arch. Zmartwychwstańców w Rzymie: nr 51262, 51263, 51264, 51265, 51266, 51288; B. Jag.: rkp. 9764 I (Wspomnienia z powstania 1863 r. Leona Dąbrowskiego) k. 13—14, 24v—5, 29v, 30, 37v, rkp. 9212 III (listy Ś-ego do J. B. Zaleskiego) k. 1—37; B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: sygn. 2028 k. 314—17, sygn. 2064 t. 3 k. 615—23, t. 4 k. 126—7, 190—1, 214—15, sygn. 2633 k. 6—21, sygn. 2636—2639; Gosudarstvennyj archiv Rossijskoj Federacii w Moskwie: F. 109 (1863) vol. 23 cz. 416 k. 103, cz. 428 k. 11—12, 64, 82—3, 85—6, 418, 425—6, 427—8 (toż mf. w AGAD, Polonica, Rosja, Moskwa, zeszyt 4 k. 72 poz. 419, dot. rodziców Ś-ego); Lietuvos valstybės istorijos archyvas w Wil.: F. 378 (1864) vol. 3 k. 121v, F. 378 (1865) vol. 443 k. 3v, 14, vol. 542 k. 29 (dot. żony, Laury), F. 378 (1866) vol. 143 k. 2, vol. 287 k. 40, F. 378 (1868) vol. 33 k. 22v, 23v, 24 (dot. żony, Laury), vol. 106 k. 161, F. 378 (1870) vol. 193 k. 39, 40, F. 419 ap. 2 vol. 190 k. 28—9, vol. 298 k. 19—20, F. 1248 ap. 1 vol. 622 poz. 1403 (dot. matki); L’vivs’ka naukova biblioteka im. V. Stefanyka we Lw.: F. Ossolineum vol. 4535 k. 245 (dot. rodziców); Nacyjanal’ny histaryčny archiŭ Belarusi w Mińsku: F. 299 op. 1 vol. 582 k. 349—50v (dot. ojca), F. 319 op. 2 vol. 2907 (wywód szlachectwa Świętorzeckich); Rossijskij gosudarstvennyj istoričeskij archiv w Pet.: F. 1286 op. 50 vol. 488 k. 80v (dot. ojca); — Informacje Wiesławy Cichosz z Rzymu, Olgi Gorbaczowej z Mińska na Białorusi, Marii Świętorzeckiej z Kanady, Pawła Jurewicza z Hiszpanii.
Anna Brus